Antonimy i synonimy, czyli kontrasty i podobieństwa w języku polskim

Cały świat właściwie składa się z kontrastów i podobieństw. Nic więc dziwnego, że jego specyfikę oddaje język, którym się na co dzień posługujemy. Wyrazy o przeciwstawnym znaczeniu i takie, które mają zbliżony sens, w językoznawstwie określane są mianem antonimów i synonimów. Często bez większego zastanowienia korzystamy z nich w codziennym życiu, a znajomość synonimów dodatkowo wzbogaca mowę mówioną oraz pozwala tworzyć lepiej brzmiące wypowiedzi, zwłaszcza w firmie pisemnej.

Czym są antonimy i kiedy z nich korzystamy?

Antonimy to nic innego, jak wyrazy i pojęcia przeciwstawne, czyli takie, które mają odwrotne znaczenie. Nasza codzienna mowa obfituje w antonimy, gdyż świat w dużej mierze opiera się na kontrastach. Wyrazy odnoszące się do tej kategorii znajdziemy zarówno w nauce (np. matematyce – „dodatni” i „ujemny”, geografii – „północ” i „południe”, fizyce – „stały i „ciekły” i wielu innych dziedzinach), prawie (np. „dozwolone i „niedozwolone oraz „penalizować” i „depenalizować) oraz sztuce (np. barwy znajdujące się na przeciwległych biegunach koła barw – „czerwony” i „zielony”.

Antonimy pozwalają nam nie tylko określać poszczególne cechy przedmiotów, lecz także ułatwiają wartościowanie. Świetnym przykładem wartościujących antonimów są przymiotniki „dobry” i „zły”, „grzeczny” i „niegrzeczny”. W sytuacji, kiedy samo słowo nie ma przypisanego jednoznacznego znaczenia pozytywnego lub negatywnego, ocena pojawia się na podstawie ogólnego kontekstu wypowiedzi lub skojarzenia. Kontrast w języku polskim jest określany jako przeciwieństwo lub negacja.

Co to są synonimy i do czego okazują się przydatne?

Synonimy to inaczej wyrazy bliskoznaczne, czyli takie, które posiadają równoważne lub bardzo do siebie zbliżone znaczenie. Pozwala to na ich stosowanie zamienne, bez utraty sensu wypowiedzi i wprowadzenia słuchacza czy czytelnika w błąd. Warto jednak mieć świadomość, że synonimy mogą różnić się między sobą w ogólnym wydźwięku, zwłaszcza jeśli dany wyraz jest nacechowany uczuciowo lub kulturowo. Poszczególne synonimy mogą być także nieco odmiennie rozumiane przez odbiorcę, na co wpływa z kolei wiele czynników środowiskowych.

Synonimy dzielą się na słowa, które oznaczają dokładnie to samo (np. „auto” i „samochód”, „termin i „data”) – są to synonimy całkowite. W pewnych sytuacjach używamy jednak także synonimów częściowych, które określają, co prawda to samo, jednak różnią się barwą uczuciową (np. „baba” i „kobieta”, „mężczyzna” i „facet” oraz „ubranie” i „ciuch”). Synonimy są wykorzystywane na szeroką skalę zwłaszcza w literaturze i mowie pisanej, gdzie estetyka wypowiedzi w dużej mierze bazuje na unikaniu powtarzania tych samych słów. Użycie synonimu pozwala zastosować się do tej reguły oraz nie zmieniać ogólnego sensu wypowiedzi.

Synonimy mogą być bardziej lub mniej oczywiste. Do tej pierwszej grupy zalicza się m. in. „mąż” i „małżonek”, „ślub” i „zamążpójście” oraz „mądry” i „inteligentny”. Ciekawym przykładem nieco mniej oczywistych synonimów jest natomiast „dekryminalizować”, która według wielu prawników oznacza dokładnie to samo, co „depenalizować”.